Met dit digitale magazine informeert de SIF haar deelnemers en andere geïnteresseerden over de activiteiten van de stichting en haar relatie tot met name het landelijk gebied en de transities die daar plaats dienen te vinden. In de vorm van het jaarverslag wordt tevens teruggeblikt en verantwoording afgelegd voor het jaar 2023. Deelnemers ontvangen een inlog waarmee ze de verkorte jaarrekening kunnen inzien.

De projectleider van de SIF verwijst daarbij naar de problemen die men in andere provincies heeft met het onder controle krijgen van de iepziekte. En naar het zich laat aanzien ook met het controleren van de essentaksterfte. “Niet zonder reden sloot ook de Noordoostpolder zich bij het collectief aan en is men ook in de kop van Noord-Holland gecharmeerd van onze aanpak die verder reikt dan gemeenteterreinen en -grenzen.”

Nieuwe herplant
Met het afsluiten van herplantprojecten (provinciaal en in het Waddengebied) in 2020, mocht Fryslân zich weer 14.000 resistente iepen rijk rekenen. Daarmee werd de in 2005 in gang gezette sanering van zieke iepen gecompenseerd, vertelt Dam. “Een mooi resultaat, maar we moeten wel waakzaam blijven. De jaarlijkse controles blijven nodig. Gebeurt dat niet, dan ben je binnen vijf jaar weer terug bij af. Vandaar ook dat we komend jaar in één keer de gesaneerde iepen van de afgelopen vijf jaar herplanten. Zo houden we het iepenbestand mooi op peil.”

Zieke essen
Waar de iepziekte onder controle is, geldt dat niet voor de oprukkende essentaksterfte. “Op basis van gemeentelijke inventarisaties, verwachten we dat er dit decennium in Fryslân zo’n 10.000 essen gesaneerd moeten worden”, aldus Dam. Dat betekent een enorme kaalslag. Niet zonder reden zijn ook terreinbeheerders begonnen met herplant.

De SIF prijst zich dan ook gelukkig met de (deels) door het Waddenfonds gefinancierde pilot Bomen in het Waddenlandschap die de afgelopen drie jaar in Fryslân en Groningen plaatsvond. Daarbij zijn er in Fryslân 1350 verschillende soorten bomen herplant. Dat is mooi, maar bij lange na niet toereikend om de voorziene uitval te compenseren.

Volhouden
De hoop van de SIF is gevestigd op een vervolgproject én extra middelen, al dan niet vanuit het FPLG of andere rijks- en provinciale  ‘potjes’. “Helaas is en blijft het lastig om voor her- en aanplant de nodige middelen te vinden. Terwijl iedereen roept dat het nodig is. We blijven dan ook hoop houden en we blijven alert.”

Bomen dragen niet alleen bij aan de kwaliteit van steden, dorpen, boerenerven en het landschap, maar ook aan de milieu- en klimaatdoelen. Denk aan de opslag van CO2, het vasthouden van water en het voorkomen van (bodem)erosie. Ook vangen ze fijnstof af. “Stuk voor stuk zaken waar we als collectief aan bijdragen”, besluit Dam met enige trots.

Met de recent door de Europese Unie aangenomen Natuurherstelwet, het Veenweideprogramma, het Herstelprogramma Biodiversiteit Fryslân, de Bossenstrategie en het – inmiddels beknotte – Fries Programma Landelijk Gebied wordt er komende jaren werk gemaakt van genoemde opgaven. De aanplant van meer en diverser groen kan daar wezenlijk aan bijdragen. Al wordt dat vaak over het hoofd gezien.

Landschappelijke en belevingswaarde
Groen en bomen kleuren en typeren het Friese landschap. Denk aan het opvallende en inmiddels unieke coulissenlandschap van de Noordelijke Friese Wouden. Maar ook aan het Fries-Drentse Wold, het zuidelijke beekdallandschap, de wegbeplantingen en groene partijen rond boerenerven op de kleigronden. Zo kent ook elke regio haar eigen, kenmerkende boomsoorten en groenpartijen die ter plekke het beste floreren.

Bomen en groen hebben naast landschappelijke waarde ook een aanzienlijke recreatieve en belevingswaarde. Wij houden van een omgeving met veel groen. Niet alleen om te recreëren, maar ook om te wonen en werken. Het groen ademt letterlijk en figuurlijk rust, terwijl het essentieel is voor het leven van mens, plant en dier.

Verkoeling
Bomen dragen bij aan het oplossen van de klimaatcrisis. Ze bestrijden de oorzaak van de opwarming door CO2 op te nemen en vast te leggen. Ook houden ze water én bodem vast; ze slaan (overtollig) water op en de wortels binden de bodem. Een fraaie combinatie van natuurlijke waterberging en erosiebestrijding.

Bomen zorgen bovendien voor verkoeling. In de steden en op het platteland. Ze bieden schaduw en de verdamping van opgenomen water koelt de lucht.

Levensader
Bomen zijn dragers van de biodiversiteit die we nodig hebben om voedsel te verbouwen en te kunnen (over)leven. Samen met de struiken die er vaak onder groeien, trekken bomen verschillende soorten aan. Vogels, insecten, amfibieën en zoogdieren vinden er voedsel en een schuilplaats. Ook groeien er essentiële schimmels, waaronder paddenstoelen, mossen en korstmossen.

Wat voor de hele natuur geldt, geldt ook voor bomen: houdt zoveel mogelijk soorten in stand om minder kwetsbaar te zijn voor ziekten en plagen en de gevolgen van klimaatverandering. Voor de SIF een belangrijke reden om de zieke essen in het Waddenlandschap afgelopen jaren te vervangen door diverse (inheemse) soorten. Waarbij ook de diversiteit binnen soorten zelf belangrijk is. Genetische diversiteit vergroot immers de veerkracht van groen.

37.000 hectare extra
Het bomenbestand in Nederland is al lange tijd zorgelijk. Ooit was een groot deel van ons land bedekt met bos, maar dankzij de mens werd dat gestaag minder. Met een absoluut dieptepunt eind 19e eeuw toen slechts 4% van het Nederlandse oppervlak bebost was. Inmiddels ligt het areaal rond de 10%. Dat is gezien de geschetste problemen echter onvoldoende. Niet zonder reden kwam het Rijk in het kader van het Klimaatakkoord met de Nationale Bossenstrategie.

Rijk en provincies spraken daarbij af tot 2030 ca 10% extra bos te realiseren, goed voor 37.000 hectare extra.  In het verlengde hiervan werd – in het kader van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel – afgesproken tevens 10% groenblauwe dooradering te realiseren in het landelijk gebied. Denk daarbij aan bomenrijen, maar bijvoorbeeld ook aan houtwallen langs sloten en bermen. Ook is er aandacht voor agroforestry, al dan niet met middelen uit het Europese Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB). Dat zou ook bijdragen aan de noodzakelijke extensivering van de landbouwsector.

De meeste iepen overleven de iepziekte niet. Funest is vooral ook de besmettelijkheid. Als zieke bomen niet direct worden gesaneerd, verspreidt de iepziekte zich razendsnel. Dat bleek wel toen de ziekte rond 2000 oplaaide. De sterke boom – die ook floreert bij harde wind, in kleigrond en zilte lucht – bleek daar niet tegen opgewassen en dreigde uit het Friese landschap te verdwijnen…

Iepziekte
De iepziekte wordt veroorzaakt door schimmels (Ophiostoma ulmi en Ophiostoma novo-ulmi) die groeien in de vaten van de boom. Deze schimmel wordt met water en voedingsstoffen door de hele boom getransporteerd. Met als gevolg verwelking van takken en tenslotte afsterven. ‘s Zomers herken je de ziekte aan geel-bruine bladeren die afvallen. Het begint met één tak en verspreidt zich in enkele dagen over de kroon. Vaak hangen aan de uiteinden van de kale takken nog één of twee verdorde blaadjes.

De ziekte kan zich op twee manieren naar andere iepen verspreiden: via wortelcontact en via de iepenspintkever. Dat laatste gebeurt wanneer iepenspintkevers hun eitjes onder de bast van besmette bomen leggen. Die kans is groot, aangezien ze het liefst verzwakte bomen kiezen. De larven vliegen later uit als kevers en nemen de schimmel mee naar andere iepen. Soms helpen mensen onbedoeld een handje door iepenstammen met de bast eromheen te vervoeren en op te slaan, bijvoorbeeld als haardhout. De enige remedie is zieke bomen snel rooien, zorgvuldig afvoeren en de bast vernietigen. Het hout kan worden versnipperd, gecomposteerd of een jaar onder water worden bewaard.

Essentaksterfte
Ook essen zijn in de Friese omstandigheden waardevolle en veel voorkomende bomen. Het was dan ook schrikken toen zo’n tien jaar terug de essentaksterfte vanuit Duitsland ons land binnenkwam.

Net als de iepziekte is essentaksterfte een schimmelziekte. De schimmel infecteert de es via de bladeren. De eerste symptomen zijn vlekjes op het blad, daarna verkleuren de nerven en sterft het blad. Vervolgens kan de schimmel verdergaan naar de takken. Ook aan de bast is essentaksterfte in een later stadium te herkennen, met donkere verkleuringen bij de takaanzet. De takken kunnen sterven, of mogelijk uiteindelijk de hele boom.

Gelukkig is de aantasting niet zo besmettelijk als die van de iepziekte, maar ook hier is actie geboden als aangetaste bomen een gevaar opleveren. Langs wegen of paden worden zieke essen gerooid als ze dreigen om te vallen, of takken worden verwijderd voor ze afbreken. De SIF heeft afgelopen jaren, in het project ‘Bomen in het Waddenlandschap’ 1350 zieke essen vervangen door diverse inheemse soorten. Dit is echter onvoldoende om de ziekte(verspreiding) onder controle te krijgen en houden. De organisatie zoekt dan ook naar middelen om een vervolgproject te starten. Meer info over de essentaksterfte vindt u op onze website.

Kastanjebloedingsziekte
Paardenkastanjes worden bedreigd door een ziekte – de kastanjebloederziekte – die wordt veroorzaakt door de bacterie Pseudomonas syringae pv. aesculi. De bacterie nestelt zich in de boom in de cellen die voor het transport van de voeding zorgen. De cellen raken verstopt en de sapstroom vermindert. De bacterie vermeerdert zich in de bast die plaatselijk kan afsterven. De boom gaat daar ‘bloeden’. Er wordt verwoed gezocht naar een middel tegen de ziekmakende bacterie.

Klimaatverandering en plagen
Te verwachten is dat met de klimaatverandering behalve nieuwe ziekten, ook meer plagen de kop op zullen steken. Zo is de eikenprocessierups bezig aan een opmars. Kwamen de rupsen tot enkele jaren geleden niet verder dan het zuiden van ons land, nu het steeds warmer wordt zien we ze ook in Fryslân en elders in het noorden. De haartjes die de rupsen afscheiden, zorgen voor huiduitslag, zwellingen, jeuk en prikkende ogen. Allerlei bestrijdingsmethoden worden geprobeerd en toegepast, van het wegzuigen van de rupsen tot het lokken van vogels met nestkastjes. Ongeacht de methode biedt ook hier een gecoördineerde aanpak de beste bestrijding.

Alert op meer ziekten en plagen
De SIF houdt behalve de iepziekte, essentaksterfte en de eikenprocessierups meer plagen en ziekten in de gaten. Bijvoorbeeld de schimmelziektes bladvlekkenziekte (plataan) en inktvlekkenziekte (esdoorn), en de door bacteriën veroorzaakte ziektes watermerkziekte (wilg) en bacterievuur (meidoorn en diverse fruitbomen). Maar ook de wilgenhoutrups, een dikke rups die gaten boort in de onderstam van loofbomen.

Iepenbeheersysteem
De SIF maakt vanaf het nieuwe inspectieseizoen (juni 2024) gebruik van een nieuw bomen beheersysteem, genaamd GRIB. Het oude systeem voldeed niet langer aan de eisen en was onvoldoende gebruiksvriendelijjk.

Jubileum 20 jaar SIF
In 2005 startte de SIF met het bestrijden van de iepziekte om de soort te kunnen behouden voor Fryslân en – later ook – de gemeente Noordoostpolder. De intentieverklaringen van de deelnemers werden echter in 2004 ondertekend. Dat jaar wordt daarom als start gezien. Reden genoeg om in 2024 het twintigjarig jubileum te vieren. En wel op 6 november aanstaande. De voorbereidingen zijn in volle gang, het programma is bekend en de uitnodigingen worden verstuurd. Samen vieren we deze mijlpaal van collectieve samenwerking met alle partners. Uniek in Nederland!

Herplant iepen 2024-2025
De SIF heeft zich verplicht om alle gesaneerde klonale iepen te herplanten. In 2019 is afgesproken dat dit eenmaal per vijf jaar zal worden uitgevoerd. Alle deelnemers zijn inmiddels op de hoogte gesteld over het aantal iepen waar men recht op heeft. Daarbij kunnen de deelnemers aangeven of zij ze ook willen afnemen. De bomen worden door de SIF beschikbaar gesteld. De deelnemende partner zorgt zelf voor het planten van de bomen. In totaal zijn er 400 iepen beschikbaar.

Inspectie op Omrop Fryslân
De SIF gaat deze zomer opnieuw zieke iepen inspecteren. Alexander te Nijenhuis vertelt hier meer over op Omrop Fryslân.

Projectbureau SIF
Per 1 januari 2025 stopt Aequator Groen + Ruimte als projectbureau van de SIF. Vanaf die datum zal Dam Groenadvies deze taak op zich nemen, naast het projectleiderschap van de SIF.

De SIF slaagt er al jaren in om het ziektepercentage onder de 1% te houden. Als voorzitter bekruipt mij soms het gevoel dat dit succes ook een keerzijde heeft. Verleidelijk is de gedachte om het als gemeente zelf wel weer te kunnen, daarbij vergetend dat bij deelname aan de SIF alle iepen van alle terreinbeheerders en particulieren in de betreffende gemeente worden gecontroleerd! Dus niet alleen de iepen op gemeentelijk terrein. Dat alle terreinbeheerders als collectief in een aaneengesloten gebied met dezelfde consciëntieuze aanpak de iepziektebestrijding ter hand nemen is de basis van het succes en het bestaan van de SIF.

De drie gemeenten die na vijf jaar eerst de prestaties van de SIF wensten te evalueren, de Fryske Marren, Súdwest-Fryslân en Leeuwarden, hebben hun deelname met de komende vijf jaar verlengd.

Daarmee is er tot 2030 een gezonde financiële basis om in een aaneengesloten gebied in de provincie Fryslân en de gemeente Noordoostpolder de iepziekte effectief te bestrijden.

Het project rond duurzaam iepenbeheer in de kop van Noord-Holland leidde uiteindelijk niet tot een actieve bemoeienis van de SIF met de iepziekte in deze buurprovincie. De door de betrokken gemeenten beschikbaar gestelde financiële middelen zijn, na aftrek van de door de SIF gemaakte kosten, terugbetaald. Dit initiatief is daarmee budgettair neutraal afgerond.

Het Waddenfondsproject ‘Bomen in het Waddenlandschap’, ter vervanging van door essentaksterfte gevelde essen, is inmiddels voltooid. De SIF had de eigen 2.700 bomen al eerder geplant en de Groningse partner slaagde daar in de loop van 2023 ook in. Eind 2023 is de financiële verantwoording naar het Waddenfonds en naar de beide provincies verzonden. Dit jaar verwachten we de eindbeschikkingen.

De SIF zou dergelijke projecten graag doortrekken naar het werkgebied van onze overige deelnemers, maar de financiering hiervan is voortdurend het grote struikelblok. Fraaie doelstellingen in het kader van bijvoorbeeld de bossenstrategie worden nimmer gehaald als betrokken overheden daarvoor de beurs niet wensen te trekken.

De samenstelling van het bestuur onderging in 2023 geen wijziging.

Het bestuur van de SIF  bestaat per 1 januari 2024 uit:

Theunis R. Piersma, voorzitter;
Marten Speerstra, secretaris;
Roelof Bos, penningmeester;
Jan Dijkstra, vice voorzitter en lid;
Luciënne Boelsma, lid.

Theunis R. Piersma, Voorzitter SIF

De winter is de geschikte periode om alvast voorbereidingen te treffen voor het nieuwe inspectieseizoen. Er werden overeenkomsten met de inspecteurs opgesteld en ondertekend zodat er tijdig met de inspecties in het zomerseizoen kon worden gestart. Ook werd overeenstemming bereikt met aannemer Boomrooierij Sietzema, zodat zieke bomen tijdig gesaneerd konden worden. Deze aannemer beschikt over het certificaat ‘Goed iepenaannemer’ en is dus bekend met het verwerken van zieke iepen.

In dezelfde winterperiode werd ook de jaaragenda gemaakt met de activiteiten van de SIF. Variërend van de bestuursvergaderingen, de ledenvergadering, de kennismiddag tot en met overleggen met deelnemers en projectpartners.

Overleg
Tijdens het voorjaarsoverleg bezocht de projectleider alle deelnemers, waarbij diverse onderwerpen de revue passeerden. Variërend van de samenwerking tot de uitwisseling van informatie over de nieuwe inspectieronde en de projecten van de SIF.

Het najaarsoverleg werd deze keer in een nieuw jasje gestoken. In de vorm van een gezamenlijke ochtendbijeenkomst werden alle deelnemers geïnformeerd over de inspecties voor 2023. Tussen de middag werd men getrakteerd op een lunch. En ‘s middags volgde de kennismiddag, waarbij deze keer de inspecteurs centraal stonden als uitvoerders van de SIF.

Een touringcar werd van stal gehaald om enkele veldlocaties te bezoeken, waarbij inspecteurs het nodige vertelden over hun aanpak en werkzaamheden. Veel indruk maakte de demonstratie van het saneren en verwerken van de zieke iepen door de aannemer. In 2023 werden er in totaal 571 bomen en 2605 vierkante meter aan zieke iepen gesaneerd.

Overeenkomsten verlengd
Van drie deelnemers liep de overeenkomst met de SIF af op 31 december 2024. Om continuïteit te kunnen garanderen, zet de SIF erop in om de overeenkomsten een jaar voor afloop te verlengen. Hiervoor werden vroegtijdig gesprekken gevoerd met de betrokken gemeenten Súdwest-Fryslân, De Fryske Marren en Leeuwarden. Deze gesprekken verliepen in een gemoedelijke en positieve sfeer, met als resultaat dat de overeenkomsten tot en met 2029 zijn verlengd. Daarmee lopen ook deze gemeenten weer in de pas met de overige deelnemers.

Iepenbeheer Noord-Holland
De SIF is op verzoek van enkele gemeenten in de kop van Noord-Holland al langere tijd in gesprek met deze organisaties om te komen tot een effectieve, collectieve aanpak van iepziekte in de kop van Noord-Holland. Na tal van overleggen besloten de gemeenten uiteindelijk toch de iepziekte zelf te gaan bestrijden en niet via een collectieve aanpak. Dit besluit deed de nodige stof opwaaien. Niet in de laatste plaats vanwege het hoge uitvalpercentage van ruim 10% en bijbehorende kosten! Een besluit dat ook kritisch door de regionale pers werd ontvangen. Voor de SIF reden zich terug te trekken als partij.

Bomen in het Waddenlandschap
In het kader van dit herplantproject, ter vervanging van zieke essen, zijn in samenwerking met de Groninger Bomenwacht 2.700 bomen van diverse soorten herplant. 1.350 stuks in de Groninger Waddenregio en 1.350 stuks in de Friese Waddenregio. Na eerdere uitvoering in Fryslân, is dit Waddenfondsproject in 2023 ook financieel afgerond.

CIEF
Het project Collectieve Invasieve Exoten Fryslân (CIEF) heeft lange tijd stilgelegen. Dit in afwachting van de vaststelling van het provinciale beleid m.b.t. invasieve exoten. Nadat het beleid is vastgesteld, heeft het bestuur van de SIF op 5 oktober 2023 een bijeenkomst belegd waar de deelnemende organisaties is gevraagd of – en zo ja hoe – de CIEF verder moest gaan. De reacties op deze vraag waren eensluidend: het project moet weer zo snel mogelijk worden opgepakt en gecontinueerd!

Met de ambitie een provinciaal dekkende en werkende organisatie te worden, zullen de werkzaamheden van het projectbureau toenemen. Projectleider Gauke Dam gaf te kennen dat hij verwachtte de werkzaamheden voor de iepenwacht en de CIEF onvoldoende te kunnen combineren. Het bestuur heeft daarop besloten Niek Witteveen, van het gelijknamige adviesbureau voor groenprojecten, met een duidelijke opdracht als projectleider aan te stellen voor het Collectief Invasieve Exoten Friesland.

Colofon

Binnen de SIF bestrijden overheden, groen- en private beheerders sinds 2005 samen de iepziekte. Ook is de stichting betrokken bij andere boomziekten en plagen, herplantprojecten en de bestrijding van invasieve exoten.

SIF
T 06 1524 7461
E info@sifcollectief.nl

Concept & redactie: SIF / Terwisscha & Wagenaar | Schrijfburo

Productie & vormgeving: Terwisscha & Wagenaar | Vormburo

Disclaimer
Er kunnen geen rechten aan de informatie op deze website worden ontleend. Hoewel de SIF zorgvuldigheid in acht neemt bij het samenstellen van dit magazine, kan ze niet instaan voor de juistheid, volledigheid en actualiteit van de geboden informatie.

Juli 2024